wszystkie te jego „pamiętam, że…” składają się – jeśli w ogóle na coś się składają – na uwodzący, bardzo osobisty, szczery, miejscami trochę zamglony, melancholijny obraz jego doświadczenia tego miasta

jego „pamiętam, że…” stało się z kolei kanwą niezliczonych pisarskich pojedynków i parafraz (których już nie pamiętam, więc nie będę tu o nich pisał, ale jestem prawie pewien, że tak było^[1])

tego grającego na kilku instrumentach jednocześnie muzyka z przejścia pod peronami na dworcu zachodnim?

tych stojących na rogu paderewskiego i szpitalnej jakby-indian sprzedających kasety z muzyką à la wczesny mike oldfield?

mięsną w bramie na ratajczaka, gdzie po koncercie można było spotkać róisín murphy?

biszkopty w meskalu?

ja pamiętam

i wspominając, szukam w tobie potwierdzenia własnych wspomnień

bo może i ty pamiętasz

a jeśli pamiętamy razem

to znaczy, że to prawda

a jeśli to prawda

to potwierdziliśmy sobie właśnie świat

i samych siebie w tym świecie

odnaleźliśmy się

zadzierzgnęliśmy między sobą jakieś więzy

niepewne to połączenie, raczej nigdzie nas nie doprowadzi i na dłuższą metę bym mu nie zawierzał

ale zawsze coś

koniec prologu

 

***

 

i: wtedy

 

niniejsze „pamiętam, że…” to zarazem chyba pierwszy w moim życiu tekst pisany z powodów, za które nijak nie odpowiadam

pierwszy powód jest metrykalny, drugi związany z miejscem urodzenia – obie te sprawy są raczej konsekwencją decyzji podejmowanych przez moich rodziców

tak się bowiem składa, że zupełnie jak malta jestem trzydziestolatkiem z poznania

radosna propozycja, by z tego powodu powyciągać sobie z pamięci jakieś niteczki wspomnień postawiła mnie w położeniu zarazem kłopotliwym i, by tak rzec, frywolnym

kłopotliwym, bo ową metrykalną ciekawostkę ciężko właściwie uznać za istotną przesłankę do pisania

frywolnym, bo zostawia mi tym samym spore pole do manewru

oto on:

wspominanie to obracanie minionych wydarzeń w głowie

a to pod kątem ich wyjątkowości, a to przydatności

szukam w nich dziś pęknięć

miejsc, w których zdarzyło się coś dziwnego

coś, co wykraczało poza przeznaczone im ramy

czasem wykraczało nieznacznie, czasem je rozsadzało

nie sądzę, żeby ów zestaw pęknięć miał się złożyć w większą całość (może z pęknięć nie da się budować całości)

ale zawsze to ciekawsze niż wspomnieniowa laurka

jeśli więc ten tekst – siłą rzeczy, o malcie – będzie wspomnieniowy, to właściwie bardziej o sposobach pamiętania niż o tym, co pamiętam

bo pamiętam, w gruncie rzeczy, niewiele

 

***

 

na przykład

w zasadzie nie pamiętam swojego dzieciństwa (powiedziałem ostatnio w rozmowie ze swoim ojcem)

i właśnie dlatego, jak sądzę, było to dzieciństwo szczęśliwe (zrozumiał, o co mi chodziło, zanim zdążyłem to wyjaśnić)

nie zdarzało mi się nic, co, by tak rzec, byłbym zmuszony zapamiętać

a suma doświadczeń, których zapamiętywać nie byłem zmuszony, złożyła się na ogólną stabilność mojego dorosłego życia, przez które idę uzbrojony w owo niezapamiętane dzieciństwo (to oczywiście trochę za proste, ale w dużej mierze prawdziwe)

gdzieś pośród nich, obok wycieczek rowerowych, wakacji w lesie, meczy piłki nożnej, jezior, spływów kajakowych i dziesiątków innych rzeczy, których nie pamiętam lub pamiętam mgliście

są też książki czytane mi na głos oraz książki, które czytałem sam

a także spektakle, na które zabierali mnie i siostrę rodzice

naturalnie, ich również w większości nie pamiętam

(a jak boleśnie różni się wyobrażenie na temat lektury z dzieciństwa od faktycznej lektury z dzieciństwa, wie tylko ten, kto przeczytał ponownie winnetou jako dorosły człowiek^[2])

chcę przez to powiedzieć, że pomysł, by o świętującym trzydziestolecie festiwalu mówił ktoś, kto zna ten festiwal od dziecka

kto z nim niejako wzrastał i wraz z nim, by tak rzec, dojrzewał

że ten pomysł oczywiście brzmi dobrze

ale niekoniecznie jest dobry

bo chociaż z całą pewnością w pierwszych latach festiwalu – gdzieś tam, w latach 90., w odmętach przełomu wieków – działo się dużo

to ja akurat nic z tego pamiętam

a z kolei to, co pamiętam, mogło się równie dobrze nie wydarzyć w ogóle

albo przynajmniej nie w takim kształcie, w jakim to pamiętam

może się więc okazać, że kiedy mówię o tym, jak pamiętam mój festiwal malta

to wierutnie kłamię

 

***

 

festiwal był zatem: od zawsze

w takim sensie, w jakim początki mojego zawsze to początki festiwalu

nie wiem, czy posunąłbym się do stwierdzenia, że festiwal malta kształtował mnie teatralnie

teatralnie kształtuje nas zapewne dużo więcej niż tylko teatr (być może w procesie teatralnego kształceniateatr jest zgoła najmniej istotny)

ale festiwal malta z pewnością jest u początków tej drogi

charakterystyczny jest też tej drogi dalszy ciąg: na festiwalowe spektakle zabierali mnie rodzice, jako nastolatek chodziłem już na nie sam, jako dorosły człowiek miałem okazje je współtworzyć

właściwie nieuniknione wydaje mi się nadejście chwili, kiedy obejmę posadę dyrektora tego festiwalu (w wariancie mniej egotycznym, a zarazem bardziej jednak prawdopodobnym – na festiwalowe spektakle będę zabierał własne dzieci)

wyobrażam sobie (wariant egotyczny, ciekawszy), że pierwsze pytanie, na które musiałbym sobie odpowiedzieć jako nowy dyrektor – pytanie z rodzaju nienasyconych, pytanie, na które trzeba sobie odpowiadać nieustannie – brzmiałoby: co zmienić?

 

***

 

dlaczego akurat to pytanie?

skoro festiwal jest dziś dobry, nawet bardzo dobry?

bo jego siłą napędową pozostaje właśnie zmiana

i chociaż zmiana jest siłą napędową każdego dobrego festiwalu

to jednak malta zmieniała się radykalnie

swoim zmienianiem się malta wyznaczyła nowy poziom możliwości zmiany

malta ze zmieniania się uczyniła fetysz

i zmienianie się malty to jest naprawdę osobna historia (chociaż, znowu, za mało pamiętam, żeby ją dobrze opowiedzieć)

już sama nazwa festiwalu jest dzisiaj jedynie opowieścią o przeszłości

palimpsestem, powidokiem, wspomnieniem

echem dawnych uciech, śladem dawnych zbrodni

bo dzisiaj festiwal malta z maltą jako taką

czyli jeziorem maltańskim

czyli sztucznym zbiornikiem wodnym na śródce

(nazwanym tak z kolei na cześć zakonu maltańskiego, który stworzył swoją markę i potęgę w czasie wypraw krzyżowych – spróbuję wrócić do tego zabawnego motywu miejskiego później)

dzisiaj festiwal malta nie ma z tą maltą nic wspólnego

a kiedyś być na malcie (festiwalu) nieuchronnie oznaczało być nad maltą (jeziorem)

bo to tam wydarzały się przeróżne gwoździe programu w postaci spektakli plenerowych (nierzadko wykorzystujących jezioro jako scenę dla usadzonych na brzegach widzów) lub słynnych koncertów na mecie (pośród nich również koncert nelly furtado – bo i tak się kiedyś bawiliśmy – który w sumie się nie odbył, chociaż odbywał się dwa razy)

to, co się działo na malcie – w tym nad maltą – jakieś dwadzieścia lat temu, jest dzisiaj właściwie nie do pomyślenia

rozpasana banda cyrkowców, mimów i połykaczy ognia

święto rozpuszczonego po całym mieście offu

ogólnie rzecz biorąc, puder i akordeon

żadnych wyrafinowanych przyjemności dla pięknych pań i wytwornych panów

wtedy jednak nie był to problem, bo pięknych pań i wytwornych panów jeszcze chyba po prostu nie było, dopiero na swoje przyszłe piękno i wytworność zarabiali

a jak już zarobili, to zmieniona formuła festiwalu wycięła całą tę alternatywną hołotę w pień

malta z dziś i malta z wtedy to nie jest ten sam festiwal

punktów wspólnych brak

właściwie powinno rodzić to we mnie coś w rodzaju wewnętrznego rozdarcia – ostatecznie, musiałem być świadkiem tej zmiany

gorzej, że nie potrafię sobie uzmysłowić, kiedy dokładnie ten moment nastąpił

kiedy tamta malta przestała być tamtą maltą, a ta stała się tą?

gdzie ci cyrkowcy? gdzie ci mimowie? gdzie szczudła? gdzie tamte panczury i tamte gotki ze starego rynku, które, rozsiewając wokół siebie zapach benzyny, z niewiarygodną sprawnością i odwagą żonglowały nocami płonącymi kulkami, nazywającymi się poi?

(nie pytam, bo tęsknię – no, może trochę – pytam, bo nie wierzę, że tak całkiem zniknęli; pustego miejsca po zmienionej formule nie zajęli w inny sposób pewnie tylko dlatego, że nie chciało im się porządnie zorganizować)

zamiast tego wewnętrznego rozdarcia, mam jednak inne, nieusuwalne, poczucie

że ta dzisiejsza malta, malta moderne (własne produkcje, programy, kuratorzy, katalogi, karnety, spotkania, obowiązkowe silent disco i oczywiście, last but not least, własna marka wina^[3])

że ma ona w sobie coś niezbywalnie sztucznego

że nowa malta to malta, która włożyła dużo pracy w nową siebie: przemyślała się, obczytała, nauczyła angielskiego, napisała sobie cv

i z zimną krwią wyparła się starej siebie

wzięła rozwód z offem i nie płaci nawet alimentów (może już nie ma komu)

stała się maltą 2.0

ale ja tę maltę 2.0 – wraz z jej założycielskim mordem – szanuję

od tamtej wolę po stokroć

jej niezbywalną sztuczność wyczuwam, ale dobrze się w niej czuję

jej sztuczność jest moją sztucznością – też kiedyś byłem inny, innym hołdowałem rozrywkom, swoje trupy w szafie mam

z maltą 2.0 mam więc pakt, trzymamy się w szachu – wiem, co zrobiła (co musiała zrobić), żeby stać się tym, czym dziś jest, ale też wiem, co razem w nineteesach i na przełomie wieków wyczynialiśmy, i nie powiem, żeby mi się do wyznań na ten temat spieszyło

mamy wspólną tajemnicę

mamy o czym milczeć

nie piszę więc swoich wspomnień z pozycji sentymentalnych (które niby mógłbym już powoli zajmować), bo nie tęsknię za tamtą maltą, dobrze mi z tą

ale kiedy myślę dziś o tym, czym jest dla mnie malta, to trudno mi nie układać tego w opowieść, która ma swoje przedtem i swoje potem

może to słabość mojej pamięci, skłonność do uproszczeń – że tamta malta to dla mnie właśnie coś w rodzaju mitu

że układam to tak, jakby tamta malta była jakąś baśniową krainą, do której bramy na zawsze zostały zamknięte

ale nawet jeśli nie potrafię tego inaczej pomyśleć, to i tak jestem pewien, że owych bram otwierać bym nie chciał

nie chodziłbym dziś na tamten festiwal (jestem już wyrafinowany zbyt)^[4]

pal jednak sześć moje preferencje, moje chodzenie i niechodzenie

tak naprawdę chodzi chyba o coś innego

bo skoro są jakieś mityczne bramy do utraconych krain

to zawsze się znajdzie ktoś, jakiś kapłan dawnych mitów, kto się pod nimi rozłoży

kto znajdzie cel i sens w tym, żeby czekać na ich otwarcie

i dowodzić, że źle się stało, że zostały zamknięte

i że lepiej nam się żyło w tamtej krainie

wtedy, ach wtedy

kiedy spektakle były za darmo

kiedy nie było żadnych podziałów

kiedy byliśmy jedną, szczęśliwą wspólnotą

a potem zmienili nam festiwal i wszystko się zepsuło

to oczywiście nieprawda, żaden festiwal nie ma takiej mocy

ale nie zmienia to faktu, że w historii tego akurat festiwalu ewidentnie jest jakieś przedtem i jakieś potem

owo przedtem i owo potem spaja dziś nazwa

nazwa-marka

nazwa-legenda

nazwa: opowieść o pęknięciu dawnego połączenia

 

***

 

nazwa: wspomnienie dawnych tragedii

z tamtej malty

pamiętam śmierć aktorki w czasie występu (chociaż mnie tam nie było, pamiętam to raczej jako ważne wydarzenie w życiu miasta)

nie pamiętam jej imienia ani nazwiska

nie pamiętam nazwy teatru, z którym występowała, ale był to teatr cyrkowy, coś w rodzaju cirque du soleil

a ona była artystką cyrkową

ich namiot stał właśnie nad maltą

i w tym namiocie, nad maltą, na malcie, podczas spektaklu, zginęła

pamiętam, że w relacjach dotyczących tego wydarzenia powtarzał się ten sam motyw – tuż po wypadku, przez dłuższą chwilę widzowie sądzili, że nadal oglądają spektakl, że to się nie dzieje naprawdę

krzyki przerażonych aktorów, wyrwa w spektaklu – to wszystko przez dłuższą chwilę pozostawało po stronie konwencji, pracowało na rzecz teatru, który próbuje uwieść widzów własną nieteatralnością, ci jednak, zaznajomieni już doskonale z zabiegiem tzw. zrywania konwencji, wiedzieli, że to tylko flirt, więc zrywanie konwencji traktowali jedynie jako kolejną konwencję

zastanawiam się, ile mogła trwać ta chwila?

ile potrzeba było czasu, żeby wreszcie pękła iluzja?

pamiętam sformułowanie kilka minut, ale nie wierzę w to, kilka minut to otchłań czasu

kiedy iluzja, po dłuższej chwili, wreszcie pękła, z pęknięcia wydobyło się realne – śmierć

przybyły chwilę później ambulans niczego już nie zmienił

widzowie stali się świadkami

ciekaw jestem, czy to doświadczenie ukształtowało ich teatralnie

czy teatr jest jeszcze im w stanie cokolwiek zaoferować

czy w ogóle chodzą jeszcze do teatru

tak naprawdę, zamiast pisać ten tekst, na trzydziestolecie malty chciałbym zrobić spektakl o tamtym spektaklu

spektakl o tamtej aktorce

spektakl o tamtej publiczności

w poznańskich teatrach często wspomina się śmierć łomnickiego

słynna to śmierć, mityczna, śmierć króla leara na deskach sceny nowego

ale łomnicki zmarł w czasie próby, nie na oczach widzów

jego śmierć była wzniosła i intymna jednocześnie – mistrz zmarł, robiąc to, co kochał

z jej śmiercią jest inaczej – to, co kochała, zabiło ją^[5]

zginęła na oczach widzów przekonanych, że odgrywa własną śmierć

przez co przy jej śmierci tak naprawdę nikogo nie było

 

***

 

kiedy dziś o niej myślę, może to właśnie ta śmierć, śmierć artystki cyrkowej, była początkiem zmiany formuły festiwalu

może to tam zaczęło się zrzucanie coraz bardziej ciążącego balastu

malta cyrkowa, wypełniająca miasto mimami, żonglerami, performerami

malta offowa, niezależna, umalowana, głośna, dziwna, śmieszna, jarmarczna

trochę, jak na dzisiejsze standardy, biedna i żenująca

trochę, jak na dzisiejsze standardy, niedzisiejsza

malta rozstawiająca się nad maltą jak wujek staszek oplem na przybrzeżnym kempingu

malta z piwkiem w plastikowym kubku

malta dionizyjska (w tym brudnym, niskim, pijanym w trupa rozumieniu dionizyjskości)

malta jak grupa ubranych w czarno-białe stroje akrobatów z powiększenia antonioniego

tamtej malty już nie ma

odeszła razem z tą aktorką, którą przygniotła scenografia podczas występu

dlaczego w tamtym miejscu nie stanęła jakaś tablica pamiątkowa?[6]

dlaczego spacerujący wzdłuż brzegu jeziora nie napotykają się na poświęconą jej siste viator?

what you are, I once was

what I am, you will be

tu zginęła aktorka

tu skończył się festiwal

 

***

 

oczywiście, nie skończył się

zmienił się

a i to nie od razu

przez kilka lat tu i ówdzie można było jeszcze spotkać tego lub innego mima

panczury i gotki jeszcze machały poikami

zdarzały się jeszcze plenerowe spektakle

off jeszcze wierzył, że rozpadający się związek z maltą ma przyszłość

jeszcze usta usta, jeszcze biuro podróży, jeszcze ósemki

a w tym wszystkim jeszcze grzegorz jarzyna, który wystawił o p e r ę

może to jeden z ostatnich momentów tego liminalnego okresu?

farsowo rozpasane, teledyskowe, trochę śmieszne, w sumie raczej nieistotne cosi fan tutte

jedną nogą jeszcze w tamtej malcie, chichotliwej, śmiesznej coraz mniej śmiesznym poczuciem humoru, drugą już w tej nowej (która oto właśnie, szaleńczy punkt zwrotny, decyduje się sięgnąć po operę)

znawca opery ze mnie żaden, ale to akurat wydaje mi się dość oczywiste: zestawić cosi fan tutte, idąc śladem maltańskich oper, z czarodziejską górą andrzeja chyry

to jak zestawić z sobą dwa światy

i przekonać się, że nie mają z sobą nic wspólnego

 

***

 

nazwa: wspomnienie spektakli na ulicy (spektakli, które równie dobrze można było zobaczyć przez zupełny przypadek, przechodząc akurat obok)

z tamtej malty

pamiętam cukierki rozrzucane przez demonicznego władcę przejeżdżającego powozem w dół padarewskiego

dopiero podczas powrotu do domu zrozumieliśmy z siostrą, że była to forma łapówki

że w ten sposób ów demoniczny bohater próbował nas – kilkuletnie dzieci – sobie zjednać

podstępnie kupić nasz poklask (i zapewne rozgrzeszenie dla swoich niecnych uczynków)

cukierki stały się wstrętne i ciężkie

problem polegał na tym, że łapówki nie było już jak zwrócić

nie było już demonicznego władcy, któremu można je było z pogardą odrzucić

zniknął wraz z zakończeniem spektaklu (najpewniej gdzieś w klubie festiwalowym)

a my zostaliśmy z cukierkami w dłoniach

i palącym pytaniem: jak dostać się z powrotem do świata fabuły?

tylko tam możemy załatwić nasze porachunki

tylko tam zwrócenie cukierków będzie miało sens

powrotnego portalu nie udało się otworzyć, więc podejrzewam, że koniec końców po prostu je zjedliśmy (ale z odrazą, więc moralnie zwycięzcy)

od tego czasu podejrzliwie traktuję poczęstunki w teatrze

 

***

 

nazwa: wspomnienie zjawiska mimów

z tamtej malty

pamiętam człowieka, który spędził cały dzień, siedząc na krześle przyczepionym wysoko do elewacji kamienicy na świętosławskiej

udawał, że tam żyje

wytworzył wokół siebie iluzję powietrznego mieszkania

pamiętam, że zastanawiałem się, jak zamierza stamtąd mianowicie zejść (nie zastanawiając się jednak, jak się tam znalazł)

kto wie, może został na tym krześle i siedzi tam aż do dzisiaj

ostatni maltański mim

uczyniłbym go postacią honorową: malta już dawno nie ta, ale tego jednego mima ma

bo chociaż mim – w sensie profilu działalności – cieszy się dziś umiarkowanym uznaniem jako artysta

to jednak nie skreślałbym go tak łatwo

nie zapominałbym mima

na użytek tego wspomnienia rozumiem jako metonimię (metomimię) całego tamtego festiwalu – malta z lat 90. ma dla mnie minę mima

nie zapominałbym o nim jednak nie przez wzgląd na sentyment

lecz raczej dlatego, że ten metonimiczny mim – z całą swoją śmiesznością, dziecinnością, naiwnością środków wyrazu – jest bliżej czegoś, co pojmuję jako źródła teatralnych tradycji i energii, niż cały polski teatr współczesny razem wzięty

przechowuję w sobie takie wyobrażenie o teatrze, a zwłaszcza o aktorach, że są to specjaliści

i że część ich specjalności polega – powinna polegać – na sprawności fizycznej

że jedno ze słabo dziś bijących źródełek tej profesji, że ich historia – odległa, owszem – to również fikanie koziołków, żonglowanie piłeczkami i podejmowanie ogólnie pojętego wysiłku ku uciesze gawiedzi

w tym sensie aktor, który potrafi się podciągnąć dziesięć razy, byłby lepszy (dwa razy) od aktora, który potrafi się podciągnąć pięć razy (a i tak postawiłbym wszystkie pieniądze, których nie mam, że aktorów, którzy potrafią się podciągnąć pięć razy, jest w polsce pewnie ze trzech)

ale szkoły aktorskie – precyzyjnie rozdzieliwszy te porządki – nawet nie próbują udawać, że przygotowanie fizyczne traktują na równi z przygotowaniem artystycznym

a we współczesnym teatrze ciało przydaje się aktorom co najwyżej w przypadku tak zwanych układów choreograficznych^[7]

oczywiście, w przypadku teatru muzycznego i teatru tańca jest dokładnie odwrotnie – pracują tam artyści o niesamowicie sprawnych ciałach, ale, jako że robią w rozrywce, nauczyliśmy się oczekiwać od nich nieco mniej w wymiarze, by tak rzec, intelektualnym

i tak sobie teraz tkwimy w tym uwiędłym, melancholijnym, rozedrganym teatrze

teatrze emocjonalno-psychologicznych kamertonów

teatrze bez ciała (który tak kocha o ciele rozmawiać)

teatrze bez mięśni

teatrze bez jakiejś elementarnej seksualności

bez wigoru

(w dużym skrócie, uważam, że to „wina” krystiana lupy)

a mim pałęta się gdzieś po imprezach urodzinowych dla wpatrzonych w swoje smartfony dzieci i jedyne, co jest w tym śmieszne, to jego honorarium

mim winien wrócić

i odmienić oblicze sceny

tej sceny

 

***

 

nazwa: wspomnienie miejskich peregrynacji

z tamtej malty

pamiętam spektakl, którego tytułu nie pamiętam (może to była ambasada?)

ale też właściwie nie sam spektakl jest treścią wspomnienia

widzowie byli wcześniej informowani, gdzie i o której mają się stawić

zgodnie z planem, o wyznaczonej godzinie spotkaliśmy się w niewielkiej, czteroosobowej grupie przy stoliku w meskalu

nie znaliśmy się, nie wiedzieliśmy nic o sobie ani o tym, co ma nastąpić

wybiła wyznaczona godzina, nic się nie działo, mijały kolejne dziwne minuty

nie wiedzieliśmy, co mamy robić, wciąż brakowało jakiegoś wyraźnego wektora naszego spotkania

zaczęliśmy się nawzajem podejrzewać o bycie aktorami i intencjonalne przedłużanie tajemniczości naszego spotkania

ktoś usilnie próbował przekazać mi pieniądze za bilet, moje odmowy i próby wyjaśnienia, że ja też przyszedłem wziąć udział w spektaklu, biorąc jedynie za potwierdzenie swoich podejrzeń, że jestem aktorem i gram z nim w niegranie

prosta próba przeniesienia teatru poza teatr, rozegrania części spektaklu w okolicznościach nieteatralnych, okazała się zdumiewająco silna

nagle wszystko zaczęło być teatrem (albo przynajmniej wszystko o bycie teatrem i przynależność do teatru było podejrzewane)

sytuacje uporządkował dopiero „prawdziwy” aktor, który, trochę spóźniony, dotarł w końcu na spotkanie z nami i wyraźnie prowadzoną „rolą” przywrócił zdrowe proporcje tego, co naprawdę, i tego, co grane

nie mógł wiedzieć, ile napięć wywołało jego spóźnienie i jak nabrzmiały teatralnością był balonik, który przebiło jego przyjście

a może spóźnił się specjalnie? może wymyślił sobie to spóźnienie jako coś w rodzaju eksperymentu na nas?

przypominam sobie ten spektakl, kiedy czytam ostatni rozdział ameryki franza kafki – ten o teatrze z oklahomy, w którym dla każdego znajdzie się miejsce

 

 

***

 

ii: a potem

 

a potem było już inaczej i to już każdy sam wie

pamiętam trylogię koyaanisqatsi, powaqqatsi i naqoyqatsi, z muzyką philipa glassa wykonywaną na żywo

nie wiem, na której to malcie było

ale skoro philip glass, to musiała być już jedna z nowszych

nad częścią wydarzeń majaczył już ten szczególnie bliski poznaniowi koncept na art & business (koncerty odbywały się w starym browarze)

na naqoyqatsi nie byłem, bo sprzedałem bilet przed wejściem na koncert, żeby mieć za co siedzieć z koleżanką w klubie festiwalowym (i nawet z perspektywy czasu wydaje mi się to udanym interesem)

tego roku klub znajdował się w starej rzeźni, przez co zyskał charakter miejsca raczej niszowego

na wewnętrznym dziedzińcu, gdzieś pośród wypatroszonych budynków, o jego życie i sens walczyło każdej nocy, do każdego świtu, nieliczne grono teatromanów

jedną markę piwa w plastikowych kubkach serwowały znane postacie poznańskiego offu

ludzie z offu – za barem

dawni herosi malty – podający piwo po koncercie philipa glassa

przesunięci gdzieś na daleki margines – ale wciąż uznający festiwal również za swoje święto, wciąż straceńczo obecni

jedna z zapewne niezamierzonych, choć zarazem niewymijalnych konsekwencji zmienionej formuły festiwalu

 

***

 

pamiętam, że w starej rzeźni widziałem made in poland

i kiedy eryk lubos kijem bejsbolowym roznosił w drebiezgi zaparkowany pod bramą samochód

to naprawdę zrobiło to na mnie wrażenie

przez chwilę, w tłumie, nie wiedziałem, co się dzieje

przez krótki moment wojcieszkowi udała się w tym miejscu sztuczka, o której tak wielu marzy: teatr, który potrafi skutecznie udawać, że nie jest teatrem (część sukcesu polegała na tym, że lubos nie był jeszcze wtedy tak popularnym jak już chwilę później aktorem)

to było w tym samym miejscu, w którym był tamten klub

ale nie wiem, czy działo się to w tym samym roku

 

***

 

pośród tych rozrzuconych wspomnień

najważniejszym dla mnie związanym z maltą doświadczeniem są jednak wszystkie, oglądane przez kolejne lata, spektakle needcompany

ale nie ma tu żadnego pęknięcia (chociaż właściwie jest: ich spektakle, utkane z tak wielu konceptów, języków, sprawiały, że pękały ciasne ramy mojego myślenia o teatrze, moich spodziewań, oczekiwań i przyzwyczajeń)

była bezcenna regularność ich przyjazdów

kolejne okazje do oglądania i słuchania viviane de muynck

i isabella’s room, chyba mój ulubiony spektakl needów

i piosenka z tego spektaklu, która nazywała się song for budhanton

najpierw lauwers, sam, śpiewa o gościu, który, mimo upadków, nigdy się nie zatrzymuje

a potem dołączają się do niego pozostali aktorzy i poszerzają podmiot piosenki

zaczynają śpiewać o ludziach, którzy, mimo upadków, nigdy się nie zatrzymują

wysokim, ale zarazem bardzo ciepłym głosem jedna z aktorek buduje tło piosenki: we just go on and on and on

była to piosenka idealna

jej piękno nie jest szczególnie wyrafinowane

jest to raczej piękno łatwe

ale i za to – a może zwłaszcza za to – ją lubię

spektakle needcompany często bywały piękne łatwym pięknem

ale może przez to egalitarnym, bardziej wspólnotowym

może needcompany to właśnie – jeśli nie w znaczeniu społecznym, to przynajmniej teatralnym – ten nowy mim, mim na miarę naszych czasów

może dlatego mam taką słabość do ich teatru

bo oni robią teatr tak, jak ja myślę – jak mam na prywatny użytek wykoncypowane – że dobrze byłoby robić teatr

piosenkę wyjąłem ze spektaklu i przywłaszczyłem ją sobie

wrzuciłem na swoją playlistę

puszczam ją sobie, jak nie wiem, co dalej

 

***

 

nigdzie mnie te wspomnienia nie prowadzą

do siebie chyba tylko samego, pętelką

więc mam jeszcze tylko jedno, na koniec

gdzieś pomiędzy kiedyś i dziś i temu dziwnemu splotowi chyba najbardziej poświęcone

zaczyna się w moim rodzinnym domu

gdzie na ścianie wisi ramka

w niej oprawiony – bilet

bilet, który nigdy nie został wykorzystany

bilet-wspomnienie: o czymś, czego nie było (a przez to stało się czymś zupełnie innym)

coś, czego nie było (a przez to stało się czymś zupełnie innym) również doprowadziło do pęknięcia

najpoważniejszego być może w historii festiwalu

miał być jeden spektakl, a zamiast niego zrobił się zupełnie inny spektakl

ten nowy, nieplanowany spektakl – spektakl społeczny, medialny, spektakl, w którym wszyscy wzięliśmy udział – przyjął dynamikę, którą dobrze już dziś nauczyliśmy się rozpoznawać, choć wtedy fakt, że w ogóle do niego doszło (a tym samym nie doszło do tego pierwotnego), był jednak czymś w rodzaju szoku

przedsmak wielu późniejszych batalii

pierwszy pokaz brutalnej, tępej siły, którą potrafią mieć protesty przeciwko przedstawieniu teatralnemu

zgromadziliśmy się, obrońcy spraw przegranych

czytaliśmy na głos tekst sztuki

głośno, głośniej, tak żeby przekrzyczeć ich modlitwy

ale ich modlitw nie dało się przekrzyczeć (a nawet jeśli, to co to za idiotyczne zwycięstwo)

dzieliliśmy się poczuciem porażki po decyzji dyrektora o odwołaniu spektaklu

(a więc wystarczy, pytaliśmy się z niedowierzaniem, grupka katolickich furiatów, by wymusić odwołanie naszego – niegroźnego, wydawałoby się – wydarzenia kulturalnego?

by sterroryzować nasz festiwal?

by zabronić nam, ateistom, porozmawiać o bogu?

tak, wystarczy)

dzieliliśmy się poczuciem porażki w zderzeniu z jedynym prawem, które wylazło nagle na wierzch, odsłaniając ukrytą matrycę rzeczywistości – prawem katolickim (tym polskim, nie tym chrześcijańskim)

z prawem obrażonych uczuć religijnych

i dowiadywaliśmy się, że uczucia religijne są obrażane awansem (pierwsze z wielu zderzeń z siłą tej odwróconej logiki)

i że debatą o spektaklu nie rządzi namysł nad metaforą

że debatą o spektaklu nie rządzi treść spektaklu, tak jak chcieliby ją pojmować jego twórcy i jego widzowie

i że w ogóle nie istnieje coś takiego jak debata o spektaklu (a te, które istnieją, nie mają najmniejszego wpływu na spór wokół niego)

bo jest tylko jedno decydujące o wszystkim założenie: obraza uczuć religijnych

i ono nigdy nie ulega zmianie

nigdy nie dochodzi do momentu, gdy protestujący, po wysłuchaniu argumentów przemawiających za tym, że spektakl wcale nie obraża uczuć religijnych, uznają, że popełnili błąd i wycofają się z zarzutu o obrażaniu uczuć religijnych (bo przecież, jak obrońcy będą dowodzić koncyliacyjnie – ale nieuchronnie protekcjonalnie – w swoim wydźwięku spektakl jest przecież głęboko chrześcijański)

nigdy nie padnie zdanie: pomyliliśmy się, teraz rozumiemy, macie rację, oglądajcie sobie spokojnie

dlaczego? bo tam są obrażane świętości

a świętość to nie jest coś, czego się dotyka

świętość to nie jest coś, co się przemyśliwuje

świętość to nie jest coś, czemu się stawia pytania

świętość to nie jest coś, co się interpretuje

świętość to nie jest coś, co się rekontekstualizuje

świętość to nie jest coś, co się umieszcza w teatrze

świętość to jest coś, co jest

wara

 

***

 

ale i to nie do końca

bo powiedzmy, że ta banda oszołomów, która gotowa była własną piersią blokować wystawienie spektaklu garcíi^[8]

ci rejtani złej sprawy – babcie z różańcami (drewnianymi), chłopaki z lecha (różańce metalowe, wariant bojowy) i szurnięty zakonnik z plakatem (napis uniwersalny, nie trzeba wypisywać za każdym razem nowego, można przypierdolić każdemu)

ci najemnicy w armii boga

ci kawalerowie maltańscy

ci samozwańczy rycerze tej wymierzonej w cywilizację śmierci wyprawy krzyżowej

więc powiedzmy, że kiedy oni mówią, że chodzi im o boga, to tak naprawdę nie chodzi im o boga

i tak naprawdę nie chodzi im ani o te świętości, ani nawet o te niby obrażone uczucia religijne (choć już o uczucia pewnie tak)

i powiedzmy, że to nie są tylko babcie, chłopaki z lecha i ten szurnięty zakonnik

może stoi tam ktoś jeszcze

może stoi tam na przykład jakiś mim

bez makijażu, wygląda jak zombie, jest z przedtem, jest zombie, i oni wszyscy też są zombie

więc powiedzmy, że stają tam ludzie, dla których na tej nowej malcie – zabiletowanej i skuratorowanej, być może dziwnej i, być może, niezrozumiałej – nie ma już miejsca

i to nie jest pierwszy raz, kiedy tego miejsca nie ma

bo tego miejsca nie ma już od dłuższego czasu

bo nie jest już tak jak kiedyś, kiedy spektakl można było zobaczyć przypadkiem, na ulicy

bo coś, co było wspólne, przestało być wspólne

ale powiedzmy, że kiedyś byliśmy tam razem

razem łapaliśmy tamte cukierki na paderewskiego

razem mokliśmy na koncercie nelly furtado

razem siedzieliśmy nad brzegiem malty

zanim zamienił się w serię eventów kulturalnych, razem mieliśmy festiwal

no więc powiedzmy, że kiedy oni stają, przepraszam, u bram (no bo jednak zamku)

to oni nie mówią tak naprawdę: zabraniamy

tylko mówią: wpuśćcie nas

to my wtedy z kolei nie mówimy już: ale pozwólcie nam obejrzeć spektakl

nie mówimy: ale konstytucja

nie mówimy: ale przecież to nie jest tak, jak myślicie

tylko mówimy: sorry, zamknięte

mówimy: tak, to nie jest dla was

mówimy: i tak tego nie zrozumiecie (moglibyście to zrozumieć, gdybyście wysłuchali naszych tłumaczeń, ale skoro nie chcecie słuchać, to już nie jest nasz problem)

mówimy: to jest nasz festiwal

wara

 

///

 

naprawdę wolałbym zrobić spektakl o tamtym spektaklu

tymczasem trzydzieści

bawmy się

 

^[1] prywatną zasadą pisania tego tekstu – próby wejrzenia w pamięć – uczyniłem odcięcie od narzędzi weryfikacji: nie zaglądam do archiwów gazet, nie korzystam z wyszukiwarki internetowej – pozostając gdzieś pomiędzy „być może”, „najprawdopodobniej” i „prawie na pewno”, płynę przez mielizny własnej pamięci (o której, nawiasem mówiąc, nie mam szczególnie dobrego zdania – właściwie specjalizuję się raczej w zapominaniu niż pamiętaniu)

^[2] oto paradoks pamięci – być może ocalić coś, czego nie pamiętamy, można jedynie przez nieprzypominanie sobie tego; winnetou „przypomniany” okazuje się tekstem beztrosko rasistowskim (wszystkie fundujące go schematy z radością powtórzył zresztą serial z pierre’em brice’em), a przygody old shatterhanda i winnetou są opisywane z finezją w gruncie rzeczy wątpliwą – słowem, żałuję

^[3] czy może być coś bardziej średnio-aspirująco-klasowo odrażającego niż festiwal teatralny, który ma własną markę wina? i to wina, w dodatku, co przyznaję niechętnie, dobrego?

^[4] no, chyba że na nelly furtado – sprawę uważam za niedokończoną

^[5] sentymentalizuję, nie wiem tego, równie dobrze mogła wcale nie kochać swojej pracy; myślę zresztą, że to szkodliwy mit, że artyści w oczywisty niejako sposób kochają swoją pracę i że to podążanie za pasją wynagradza im niedostatki materialne i ogólny poziom zawodowo-życiowego chaosu, na który skazują się, wybierając sztukę

[6] Tablica pamiątkowa została umieszczona na budynku toru regatowego Malta (gdzie grano przedstawienie) kilka dni po wypadku w 2002 roku i widnieje tam do dzisiaj [przyp. red.] .

^[7] swoją drogą, ostatni, bardzo teatralny, film gaspara noé zaczyna się – kto widział, ten przeżył i wie – od sekwencji tanecznej; ta sekwencja, nagrana w jednym ujęciu, trwa dobre paręnaście minut i, oglądana z perspektywy twórców teatralnych, którzy próbują od czasu do czasu stworzyć układ choreograficzny, jest po prostu zawstydzająca; ale w polskim teatrze dramatycznym, rzecz jasna, nie da się stworzyć takiego układu, bo polski teatr dramatyczny nie jest, rzecz jasna, od tańczenia, tylko od grania dramatów

^[8] a potężna to siła – jak zapisał komendant, cała poznańska policja nie byłaby w stanie sobie z nimi poradzić (walkower policji w starciu z armią boga to tym samym kolejna istotna rzecz, która wydarzyła się tutaj awansem)