Malta

O festiwalu

Trzydzieści razy Malta. Krótka historia festiwalu.

Jak połączyć wielkie koncerty światowych gwiazd z eksperymentalnymi spektaklami, kameralnymi projektami w przestrzeni miejskiej, całodobowym życiem klubu festiwalowego, rozmowami z filozofami, socjologami czy literaturoznawcami i programem dla dzieci? Fuzja tych elementów to znak szczególny Malty, która od 30 lat jest tyglem tradycji, tematów i form. Elementem wspólnym różnych narracji jest chęć zrozumienia współczesnego świata poprzez sztukę.

Kasia Tórz,
Programerka Festiwalu w latach 2009-2019

Międzynarodowy Festiwal Teatralny Malta powstał w 1991 roku w mieście postrzeganym jako pragmatyczne, skoncentrowane na inwestycjach, rozwoju gospodarczym, charakteryzującym się wysokim poziomem życia mieszkańców. W takim – bynajmniej nieoczywistym kontekście – powstał i sukcesywnie rozwijał się projekt, będący obecnie dojrzałym wydarzeniem kulturalnym jednoznacznie kojarzonym z Poznaniem.

W pierwszych latach tereny wokół toru wioślarskiego oraz samo jezioro Malta (od którego swoją nazwę wziął festiwal) były miejscem barwnych pochodów, pełnych rozmachu inscenizacji w wykonaniu grup teatralnych z całego świata. W pole gry zmieniały się także rynki, ulice i skwery, gdzie odbywały się kameralne, spontaniczne akcje angażujące przypadkowych przechodniów. Poznań przypominał podczas festiwalu wielką plenerową scenę zasilaną energią tłumów i zaproszonych artystów – cyrkowców, tancerzy i performerów.

Istotnym elementem programu, zakorzeniającym go lokalnie, była stała obecność poznańskich twórców teatru pozainstytucjonalnego, m.in. Teatru Ósmego Dnia, Teatru Strefa Ciszy, Teatru Biuro Podróży, Usta Usta czy Porywaczy Ciał oraz prezentacja ważnych grup niezależnych z Polski – m.in. Sceny Plastycznej KUL, Komuny Otwock czy Akademii Ruchu. Dzięki Malcie publiczność podczas kilku letnich dni mogła zetknąć się z poszukującym, odważnym teatrem mierzącym się z aktualną rzeczywistością. Projekty pokazywane w plenerze, dostępne dla każdego widza – także tego niezainteresowanego samą sztuką, a raczej byciem częścią wspólnoty – tworzyły przestrzeń swobodnej ekspresji i budowały ważne, kolektywne doświadczenie.

Charakter festiwalu w latach 90. XX wieku, jego energia i program były zbieżne ze zmianami społeczno-politycznymi, które miały miejsce w Polsce po 1989 roku. Malta wyrosła na energii zmiany, budowania na nowo relacji społecznych, demokracji, otwierania się na świat. Po kilkunastu latach budowania tej programowej formuły stała się jednym z najważniejszych letnich wydarzeń kulturalnych w Polsce i rosnącym w uznanie festiwalem teatrów ulicznych w tej części Europy.

NIE TYLKO TEATR

Istotnym elementem programu, zakorzeniającym go lokalnie, była stała obecność poznańskich twórców teatru pozainstytucjonalnego, m.in. Teatru Ósmego Dnia, Teatru Strefa Ciszy, Teatru Biuro Podróży, Usta Usta czy Porywaczy Ciał oraz prezentacja ważnych grup niezależnych z Polski – m.in. Sceny Plastycznej KUL, Komuny Otwock czy Akademii Ruchu. Dzięki Malcie publiczność podczas kilku letnich dni mogła zetknąć się z poszukującym, odważnym teatrem mierzącym się z aktualną rzeczywistością. Projekty pokazywane w plenerze, dostępne dla każdego widza – także tego niezainteresowanego samą sztuką, a raczej byciem częścią wspólnoty – tworzyły przestrzeń swobodnej ekspresji i budowały ważne, kolektywne doświadczenie.

Kolejna dekada Malty, rozpoczęta wraz z nowym stuleciem, stała pod znakiem intensywnego rozwoju programu a także poszukiwania nowych przestrzeni dla teatralnych działań. W Poznaniu oprócz barwnych, budzących entuzjazm spektakli plenerowych zaczęli gościć najważniejsi europejscy twórcy. To właśnie na Malcie po raz pierwszy w Polsce swoje spektakle pokazali m.in. Pippo Delbono, Romeo Castellucci, którzy wciąż stanowią ważny punkt odniesienia dla kolejnych pokoleń widzów. Malta poza teatrem wprowadziła do programu także inne dziedziny, bez których trudno wyobrazić sobie współczesną kulturę. W programie obecne były taniec, muzyka, film oraz konkurs dla młodych twórców. Malta dynamicznie odpowiadała na zmieniającą się rzeczywistość – zarówno społeczno-kulturalną, jak i sytuację samego teatru. Podziały na teatr instytucjonalny i niezależny, eksperymentalny i popularny przestały być ostre i czytelne. W programie prezentowane były więc projekty z różnych estetyk, tradycji i porządków, przekraczające ramy tradycyjnej sceny. Festiwal stawał się coraz większą i wielowątkową imprezą. Odważnie wkraczał do obiektów poprzemysłowych, budynków publicznych, wnikał w tkankę miasta – odkrywając ją dla sztuki ale także kwestionując. Po roku 2000 tylko wybrane części programu rozgrywały się nad Jeziorem Malta. Coraz istotniejszym elementem programu stał się taniec. Jego waga wzrosła znacząco dzięki projektowi Stary Browar Nowy Taniec realizowanemu przez Art Stations Foundation. Od 2006 roku na Malcie gościli najważniejsi choreografowie i tancerze współcześni z całego świata. W ramach sekcji Stary Browar Nowy Taniec swoje spektakle pokazywali m.in. Yvonne Reiner, Boris Charmatz, Deufert & Plischke, Xavier Le Roy czy Raimund Hoghe.

Zróżnicowany program, prezentacja projektów o różnej skali wpłynęły także na oczekiwania widzów. Rolę wydarzeń gromadzących tysiące ludzi, łączących ich we wspólnym przeżyciu artystycznym zaczęły coraz wyraźniej spełniać plenerowe koncerty, które szybko stały się wizytówką Malty, czyniąc z niej „najbardziej teatralny spośród festiwali muzycznych i najbardziej muzyczny spośród festiwali teatralnych”.

Nad Jeziorem Malta, Dziedzińcu Zamkowym czy Międzynarodowych Targach Poznańskich występowali światowej klasy muzycy, m.in.: Goran Bregovic Ensamble, Buena Vista Social Club, Leningrad Cowboys, Orchestra Baobab, Devendra Banhart, Antony & The Johnsons, Coco Rosie i Animal Collective / USA („Americana na Malcie”), Portishead, Manu Chao, Elvis Castello & The Imposter, Nine Inch Nails czy Faith No More.

W drugiej dekadzie istnienia Malta skupiła się także na wspieraniu projektów debiutanckich i poszukiwaniu nowych spojrzeń na performatywność. W ramach nurtu Nowe Sytuacje w latach 2007-2013 prezentowane były projekty premierowe młodych polskich artystów, działających w przestrzeniach site specific. Ich interwencje miały charakter punktowy i choć nie były tak spektakularne, jak duże produkcje plenerowe, próbowały zwrócić uwagę na ważne, choć niedostrzegalne zjawiska. Jako eksperymenty formalne często przekraczające ramy projektu artystycznego, stawały się wydarzeniami społecznymi, ważnymi dla lokalnych odbiorców. Istotną częścią otwarcia festiwalu na eksperyment i próbę zdefiniowania złożoności współczesnego doświadczenia teatralnego było także stworzenie przestrzeni dyskursywno-warsztatowej (Archipelag Malta), w ramach której odbywały się debaty i spotkania z artystami, krytykami i teoretykami.

FESTIWAL | ŚWIAT

Tygiel, miejskość, łączenie wątków i form, współpraca z lokalnymi środowiskami, miasto jako temat dla sztuki, wielodyscyplinarność – to wartości stale obecne na Malcie i tworzące jej filozofię. Cechą szczególną festiwalu jest otwartość na zmiany i czujne przyglądanie się własnej misji. W 20-lecie istnienia struktura programowa po raz kolejny zyskała nowy kształt. W trzecią dekadę istnienia Malta wkroczyła też z nowym imieniem – Malta Festival Poznań (zamiast: Międzynarodowy Festiwal Teatralny MALTA). Z programu interdyscyplinarnego wyłonił się temat przewodni każdej edycji – Idiom – który mierzył się ze współczesnymi zagadnieniami życia społecznego i kulturalnego.

Malta przez lata sukcesywnie i świadomie wytracała przymiotnik „teatralny” i przyciągała różnorodnością przejawów sztuki, wychodząc z założenia, że taka postawa pokazuje świat pełniej – jednocześnie traktując widza-obserwatora jako partnera do równorzędnego dialogu.

Zadaniem każdego z Idiomów było przybliżenie i zaangażowanie publiczności w szczególnie istotne tematy i zjawiska współczesnej kultury, wymagające wzmożonej uwagi i kompleksowej prezentacji. Różnorodność perspektyw zapewniała rotacja kuratorów, którzy co roku gościnnie przygotowywali program Idiomu. W 2010 roku w ramach IDIOMU: FLAMANDOWIE (kurator: Sven Åge Birkeland) miała miejsce szeroka prezentacja teatru i tańca tworzonego w niderlandzkojęzycznej części Belgii. Od lat 80. XX wieku silnie wpływa on europejskie sztuki perfromatywne, wykształcając kolejne pokolenia twórców przekraczających granice dyscyplin oraz podważających zastane schematy i tradycje po to, by szukać nowych tematów, środków ekspresji i rozwiązań formalnych. Flamandzki teatr i taniec, stale podejmujący dyskusję z dominującymi narracjami (definiującymi tożsamość, proponującymi nowe ideologie i wyznaczającymi granice) doskonale syntetyzował zasadnicze dążenie programowe każdego z Idiomów – wielopoziomową analizę tytułowego tematu i pokazanie go z nieoczywistej, niestereotypowej strony.

W 2011 roku IDIOM: WYKLUCZENI / EXCLUDED (kuratorka: Kasia Tórz) rozważał położenie człowieka w świecie z jednej strony przepełnionym, z drugiej strony naznaczającym indywidualne ludzkie istnienie samotnością i rosnącą izolacją. Wykluczenie rozumiane było jako duch czasów przenikający wiele obszarów – społeczny, ekomoniczny, polityczny i egzystencjalny. Tematem przewodnim Idiomu 2012 były wzajemne relacje Europy i Azji. Pod hasłem AKCJE AZJATYCKIE / ASIAN INVESTMENTS (kurator: Stefan Kaegi / Rimini Protokoll) odbyło się kilkanaście projektów, które dokumentowały relacje ekonomiczne, historyczne i międzyludzkie wiążące mieszkańców tych dwóch kontynentów. Artyści pytali czy w globalnym świecie przepływu kapitału, władzy i ideologii jest miejsce na inność, obcość i osobistą perspektywę. W 2013 roku w ramach Idiomu: OH MAN, OH MACHINE / CZŁOWIEK-MASZYNA(kurator: Romeo Castellucci / Societàs Raffaello Sanzio) zaproszeni twórcy analizowali wieloznaczne, stale zacieśniające się powiązania między człowiekiem i nowoczesnymi technologiami wpływającymi coraz bardziej na ludzkie życie, śmierć oraz przyszłość świata. W 2014 roku Idiom MESTIZO (kurator: Rodrigo García) był prezentacją sztuki performatywnej tworzonej przez artystów pochodzących z Ameryki Łacińskiej – kontynentu silnie naznaczonego kolonialną historią, przeżywającego rewolucyjne zmiany w ostatnich dekadach. Publiczność zapamięta ten Idiom ze względu na odwołaną prezentację Golgoty Picnic, w reżyserii Rodrigo Garcíi.

W 2015 Idiom PARADOKS WIDZA (kuratorka: Lotte van den Berg) podejmował temat etycznej odpowiedzialności za patrzenie – na spektakl teatralny, obrazy medialne, ale także drugiego człowieka. Dla van den Berg „paradoks widza jest paradoksem bycia daleko i blisko jednocześnie” – to sytuacja krytyczna, w której zajmujemy stanowisko wobec rzeczywistości. W 2016 Idiom NOWY ŁAD ŚWIATOWY / NEW WORLD ORDER (kurator: Tim Etchells / Forced Entertainment) pytał o kierunek, w którym podążamy, a jednocześnie przyglądał się historii transformacji, które doprowadziły do rewolucji. Tytuł „nowy ład światowy” określał przyszłość, która jest niepewna, zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i w szerszym, geo-politycznym i socjo-ekonomicznym. W 2017 Idiom PLATFORMA BAŁKANY został przygotowany przez Olivera Frljića – reżysera, i Gorana Injaca – dramaturga, którzy urodzili się w latach 70. na terenach byłej Jugosławii i w swojej pracy krytycznie odnoszą się do jej historycznego dziedzictwa. Celem Idiomu było stworzenie przestrzeni namysłu nad tym, jakie strategie emancypacji możemy praktykować w Europie, która doświadczyła wojen, pokoju, fascynacji kapitalizmem, a obecnie zmaga się z powrotem groźnych nacjonalistycznych i faszystowskich idei. W 2018 kuratorami Idiomu SKOK W WIARĘ byli artyści Needcompany (Grace Ellen Barkey, Jan Lauwers i Maarten Seghers). Belgijski kolektyw, który w roku 2010 pokazał w Poznaniu, kultową już, trylogię SAD FACE HAPPY FACE, przedstawił program stawiający w centrum pytanie o sztukę i jej moc transformacji jednostki, przywracania wiary w możliwość bycia razem, pomimo różnic i polaryzacji poglądów we współczesnej Europie. Program ostatniego Idiomu, zatytułowanego ARMIA JEDNOSTKI / ARMY OF THE INDIVIDUAL został przygotowany przez pochodzącego z Angoli Nástio Mosquito. W jego centrum znalazły się pojęcia wojny i pokoju, konfliktu, wolności, indywidualizmu. Artysta pytał o to kto wyznacza granice między tymi słowami i gdzie toczy się wojna. Tytuł „Armia jednostki” wskazywał z jednej strony potrzeba uporządkowania rzeczywistości i zdyscyplinowania, a z drugiej konieczność ekspresji indywidualizmu i kreatywności, która pozwala znajdywać nowe sposoby na trwanie.

WIDZIEĆ I WIEDZIEĆ

Suplementem Idiomów było Forum, które rozważało główne zagadnienia festiwalu, budując intelektualny kontekst dla pokazywanych projektów artystycznych. W forum uczestniczyli dziennikarze, filozofowie, socjologowie, literaturoznawcy, krytycy i artyści. W ramach współpracy Festiwal Malta z krakowskim wydawnictwem ha!art, w ramach „Lini teatralnej” zostały wydane polskie wersje językowe książek przybliżających twórczość niezwykle istotnych dla europejskiego teatru twórców – Jana Fabra, Christopha Schlingensiefa, Rimini Protokoll. Wśród wydanych tytułów znajdują się również książki związane ze szczególnymi wydarzeniami: 20. edycją Festiwalu, światową prapremierą opery Slow Man Nicholasa Lensa/J.M. (Wyostrzyć wzrok. J.M. Coetzee: sztuka, świat i polityka), jubileuszem Lecha Raczaka (Plac Wolności i inne scenariusze teatralne 1982-2010), prezentacją twórczości Romea Castellucciego (To nie jest obraz autorstwa Doroty Semenowicz) oraz publikacje podsumowujące Forum (Polityka wyobraźni – scena flamandzka i Wykluczeni. Między estetyką a etyką). Malta organizuje także spotkania publiczne wprowadzające w tematykę festiwalu, współpracuje z Wydziałem Teatrologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza i Uniwersytetem Artystycznym.

MALTA LOKALNA

Poza nurtem tematycznym, sceną muzyczną, spektaklami tanecznymi, Nowymi Sytuacjami i prezentacją lokalnej sceny teatralnej Malta przez lata na nowo definiowała także swoją rolę w mieście – rozumianym jako agora, przestrzeń dialogu, otwartego spotkania, wymiany doświadczeń. W 2013, w ramach projektu GENERATOR MALTA: ludzie-miasto-kultura, w sercu Poznania, na placu Wolności powstała platforma kreatywności, wymiany idei, sztuki i zabawy, a przede wszystkim przestrzeń współdziałania. Oprócz sceny muzycznej i Silent Malta w Generatorze pojawiły się również: strefa zdrowego żywienia, warsztaty kreatywności, scena performatywna oraz przestrzeń aktywnego spędzania wolnego czasu. Generator – sfera działań twórczych działała do 20 lipca czyniąc tym samym Malta Festival Poznań 2013 najdłuższą edycją tego festiwalu w historii. Generator i jego program – wyrastający z ideii kultury rozumianej jako uprawa (łac. cultus agri), wspólne bycie i tworzenie – jest także ważnym gestem ukazującym potrzebę pozytywnego wartościowania zjawiska „festiwalizacji” kultury i życia. Jeśli festiwal pozostaje świętem, łączy różne formy sztuki, pozostaje wobec widzów i artystów w postawie otwartej, gotowej do dialogu i stałego powoływania nowych wspólnot to warto wciąż myśleć o nim jako o ważnej i potrzebnej manifestacji kreatywności i refleksji.

Malta nie zapomina o tym, co w dwudziestym wieku budowało tożsamość Poznaniaków i etos ich miasta. W 2016, w sześćdziesiątą rocznicę Czerwca ‘56 Jan Komasa, przedstawił opowieść o pierwszym buncie przeciw władzy komunistycznej, krwawo stłumionym przez wojsko. Multimedialny projekt Ksenofonia. Symfonia dla Innegozrealizowany we współpracy z Mikołajem Mikołajczykiem oraz Bartkiem Wąsikiem zgromadził na placu Mickiewicza tysiące widzów i był dowodem na to, że sztuka współczesna otwiera przestrzeń kolektywnej refleksji nad historią.

FESTIWAL W EUROPIE

Choć Malta od początku swojego istnienia miała charakter międzynarodowy w latach 2012-2017 współpraca z artystami i ośrodkami teatralnymi z Europy nabrała głębszego wymiaru. Festiwal stał się koproducentem wielu spektakli z udziałem zarówno wybitnych twórców, jak i wschodzących talentów europejskiego teatru i tańca. Do najważniejszych koprodukcji należą: La menzogna Compagna Pippo Del Bono (2009), Prometheus Landscape II w reżyserii Jana Fabra (2011), 33 Rounds and Few Seconds Rabiha Mroue & Liny Saneh (2012) czy Hańba (2011) w reżyserii Kornela Mundruczó. Malta inicjowała projekty unikalne, które przechodzą do historii. Należy do nich niewątpliwie opera Slow Man, z muzyką Nicholasa Lensa i librettem noblisty Johna Maxwella Coetzee’go. Prapremiera tego dzieła w reżyserii Mai Kleczewskiej odbyła się podczas Malta Festival Poznań 2012.

Współpraca międzynarodowa Malty oznacza nie tylko stałe przedstawianie polskiej publiczności najciekawszych artystów, jest także stale podtrzymywanym kontaktem z tym, co dzieje się w krajach sąsiednich, tematami angażującymi artystów i odbiorców. Dlatego w latach 2012-2017 Malta Festival Poznań była członkiem sieci House on Fire. HoF to pięcioletni projekt polegający na współpracy pomiędzy dziesięcioma europejskimi instytucjami kultury. Głównym celem House on Fire było wspieranie artystów, którzy poprzez swoją sztukę zabierają głos w publicznej debacie na temat aktualnych problemów społecznych, kulturalnych i ekonomicznych nurtujących europejskie społeczności. Członkami HoF byli: LIFT (Londyn), HAU (Berlin), Kaaitheater (Bruksela), BRUT (Wiedeń), Archa Theatre (Praga), Teatro Maria Matos (Lizbona), Frascati (Amsterdam), Malta Festival (Poznań), Théâtre Garonne (Tuluza), BIT (Bergen). House on Fire był współfinansowany przez Unię Europejską w ramach programu Kultura.

TEATR WOBEC KRYZYSU

Trzydzieste urodziny festiwalu Malta zostały zdominowane przez globalną pandemię. Ze względu na obostrzenia sanitarne i zamknięte granice niemożliwa była realizacja zaplanowanego programu międzynarodowego. Także czerwcowy termin festiwalu nie mógł zostać utrzymany. Mimo to, Malta znalazła sposób na dotarcie do widzów. Zaproponowała „festiwal kroczący”, odbywający się w kilku odsłonach, ogłaszanych z dwutygodniowym wyprzedzeniem.

Jubileuszowa edycja skupiła się na lokalnym wymiarze festiwalu. Wydarzenia odbywały się w wielu dzielnicach – na osiedlach, nad rzeką, nad jeziorami (w tym – nad Jeziorem Malta), na łąkach. Ponieważ w warunkach pandemii niemożliwe było organizowanie masowych wydarzeń, spektakle oglądane były z okien, na telebimie i transmitowane w radiu – były to spektakle Krystyny Jandy, Macieja Podstawnego oraz Cezarego Tomaszewskiego. Z kolei namiastka centrum festiwalowego, zlokalizowanego zwykle na pl. Wolności, zaaranżowana została w „Laba Landzie”, na wielkiej łące na Wilczaku. Festiwalowicze mogli uczestniczyć tam w warsztatach, porannych rozgrzewkach, performansach i koncertach – z zachowaniem dystansu i w maseczkach na twarzach. Na Scenie na Wilczaku pokazane zostały spektakle m.in. Teatru Canoa, Grupy Teatralnej Wikingowieczy warszawskiego Klubu Komediowego. W programie muzycznym wystąpili m.in. Bartek Wąsik i Ralph Kamiński, Polmuz, Barbara Wrońska oraz Acoustic Amigos.

Kryzys związany z Covid-19 szczególnie dotkliwie odbił się na sektorze kultury. Dlatego w programie 30. Malty znalazło się szesnaście spektakli będących efektem konkursu dla twórców z Poznania i Wielkopolski. Wielu artystów i aktywistów z Poznania współpracowało także z kuratorką Generatora Malta Joanną Pańczak. Przygotowała ona program, którego tematem przewodnim była woda – to w jaki sposób jest obecna w naszym życiu i jak odzwierciedla świat społeczny, m.in. problem nierówności i migracji. W programie Generatora znalazły się koncerty, performansy, warsztaty i debaty.

Finałowym spektaklem Malty był Hamlet w reżyserii Mai Kleczewskiej – jedno z najważniejszych wydarzeń teatralnych roku 2019. Spektakl zaprezentowany został w Starej Rzeźni, jednym z najważniejszych dla festiwalu miejsc prezentacji. Jubileuszowa Malta uczciła też pamięć Lecha Raczaka – założyciela Teatru Ósmego Dnia i wieloletniego dyrektora artystycznego festiwalu. Nad Cybiną, przy amfiteatrze Bramy Poznania odbył się spektakl Rabin Maharal i Golem, czyli prawda i śmierć grupy Asocjacja 2006, który przed laty wyreżyserował Raczak.

Wrażliwość na zmiany zachodzące w otaczającej nas rzeczywistości jest niezmienną cechą Malty. Jej program i charakter zmieniał się przez lata, jednak zawsze nadrzędnym celem było przedstawianie publiczności artystów, którzy w danym momencie tworzyli dzieła ważne, oryginalne. Rytm przemian Malty stale wyznacza zmienny duch czasu.